Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (Aihm) nedir?

Avrupa'da 2. Dünya Savaşı'ndan sonra kurulan iki uluslararası örgütten biri olan Avrupa Konseyi'ne bağlı yargı organıdır. Avrupa Konseyi üyesi devletler tarafından 1950 yılında kabul edildikten üç sene sonra yürürlüğe giren ve Türkçe resmi adı "İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşme" (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi) olan uluslararası antlaşmanın 19 vd. maddelerinde yer alan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin (AHİM) kuruluşu 1959 yılında tamamlanmıştır.

Mahkeme, Sözleşme'ye taraf üye sayısı kadar hakimden oluşmaktadır. Hakimler, Konsey'e üye devletlerin sunduğu üç aday tarafından Parlamenterler Meclisi tarafından oy çokluğuyla dokuz yıllık bir süre ve tek bir dönem için seçilir.

Mahkeme'nin görevi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile güvence altına alınmış olan hak ve özgürlüklerin üye devlet/ler tarafından ihlal edildiği iddialarına ilişkin başvuruları karara bağlamak; Sözleşme ve protokollerinin yorumlanması ile ilgili hukuki meseleler konusunda danışma görüşleri vermektir. Sözleşmenin ihlaline ilişkin başvurular bireysel ya da devletlerarası başvurular olmak üzere iki şekilde yapılabilmektedir. Bunlardan ilki, Sözleşme'de yer alan hakların üye devletlerden herhangi biri tarafından ihlal edilmesinden dolayı mağdur olan kişi ya da hükûmet dışı kuruluş ya da kişi grupları tarafından yapılan başvurulardır. İkincisi ise konusu bakımından aynı olan iddianın bu sefer Konsey üyesi devlet ya da devletler tarafından Mahkeme'nin önüne getirilmesidir. Danışma görüşleri ise Sözleşme ve protokollerinde yer alan hakların içeriği ve kapsamı ile ilgili olmayan sorunlarla, Mahkeme veya Bakanlar Komitesi'nin Sözleşme'de öngörülen bir başvuru sonucunda karara bağlamak durumunda kalabileceği sorunlar dışındaki meseleler hakkında Bakanlar Komitesi'nin istemi üzerinde Mahkeme'nin gerekçeli görüş bildirmesidir.

Mahkeme ihlal iddiasına ilişkin başvuruları karara bağladığında hakkın ihlal edildiğine ya da edilmediğine karar verir. Bu karara karşı üç ay içinde Büyük Daire'ye başvuruda bulunmak mümkündür. Mahkeme'nin Sözleşme'de yer alan hak ya da haklardan birinin üye devlet tarafından ihlal edildiğine ilişkin kararı, sadece başvurunun muhatabı olan devletin hukuk sistemini değil, tüm üye devletlerin hukuk sistemlerini ilgilendirmektedir.

Türkiye, AHİM'e bireysel başvuru hakkını 1987, Mahkeme'nin yargılama yetkisini ise 1990 yılında kabul etmiştir. 2013 yılında imzaya açılan 15. Ek Protokol, tüm üye devletlerin onaylanmasının ardından 1 Ağustos 2021 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bunun sonucu olarak iç hukuk yollarının tüketilmesinden sonra altı ay olan başvuru süresi 1 Şubat 2022 tarihi itibarıyla dört ay olacaktır.

YAZAR

Didem Köse