İntiharıyla yasa boğan Rajtoral, daha önce Tükenmişlik Sendromu'nun nasıl hissettirdiğini tüm çıplaklığıyla itiraf etmiş. Tedavi görmek için aylarca sahalardan uzak kalan Çek futbolcu bir ara emekliliği dahi düşünmüş. Peki Kronik Yorgunluk Sendromu nasıl bir hastalık? Tedavisi var mı? Sporcuları nasıl etkiliyor? Uzmanlara sorduk ve Türk futbolundaki durumla ilgili ortaya çarpıcı bir fotoğraf çıktı.
Tasasızlığın kültürünü yazmakla kalmayıp ismini de vermiş Bohemya bölgesinin kendini inkâr ettiği bir gündü. Strelnice Stadı tribünlerindeki 5 bin kişiyi ısıran sadece Kasım ayının soğuk havası değil, aynı zamanda Çek Ligi’nde devrenin son maçı öncesi oluşan gergin havaydı.
2014 yılının son günlerinde lider Viktoria Plzen, 200 kilometre uzaklıktaki Jablonec deplasmanına çıkıyordu. Ensesindeki Sparta Prag’ın bir, rakibi Jablonec’in ise sadece iki puan önündeydi. Duraklama dakikalarına 1-1 eşitlikle girildi. Süre azalırken, Plzen hücumunun kaderi, köşe gönderiyle taç çizgisini arasındaki birkaç metreye sıkışmış topa bağlıydı.
František Rajtoral ince bir bilek hareketiyle topu can çekiştiği zindandan kurtardı ve Kovarik ile buluşturarak hayat verdi. Ceza sahasına gelen ortayı Reznik, yaşadığı yerin hakkını veren bir bohem rahatlığıyla gole çevirdi.
Viktoria Plzen, kış uykusu kadar uzun sürecek araya zirvede girmenin coşkusunu yaşıyordu. Maç bitiminde ise mikrofonlar golü atan Reznik için değil František Rajtoral için uzatılmıştı. Yoktan var ettiği hücum, kendisi için de 4.5 ay süren bir karanlığından ardından tünelin ucunda beliren ışıktı.
Rajtoral, ikinci kez Tükenmişlik Sendromu ile girdiği savaştan galip ayrılmıştı. Son düdükten sonra yanına gelen muhabirler karşısında, aylar boyunca yaşadığı duyguları tüm çıplaklığıyla ifade etmekten kaçınmadı. İlk cümlesi “Harika bir duygu. Acı çektiğim zamanlarda futbolun benim için bittiğini dahi düşünmüştüm.” oldu. Sonrasında gülümseyerek, “Ama bitmemiş” diye devam etti.
Bir anda gelmediğini söylediği Tükenmişlik Sendromu, onu sezon başından beri, içten içe kemiriyordu. Henüz 22 yaşında Banik Ostrava formasını terletirken kapıldığı ilk seferki hisler, sezon öncesi yeniden üzerine üzerine geliyordu. Temmuz ayında Sparta Prag ile oynanan Süper Kupa maçı kaçınılmazla yüzleştiği andı. Kendi ağzıyla bunu bir türlü kabul etmek istemediğini söylüyordu. Bir süre savsakladıktan sonra sendrom yeniden hortlamıştı. Tedavi sürecine başlatan ise yaşadığı kas sakatlığı oldu.
František Rajtoral aradan 3 sene geçmemişken 3. defa yakalandığı Tükenmişlik Sendromu ile bu defa başa çıkamadı ve Gaziantepspor forması giyerken hayatına son verdi. Süper Lig’de oynamasa birkaç satır ile ancak gündemimize gelecek Rajtoral, şu an ilgili ilgisiz birçok insanı derinden etkiledi ve yaşamının baharında bir insanın neden intihar ettiği sorusuyla empati kuruluyor. Kronik Yorgunluk Sendromu ya da Tükenmişlik Sendromu tartışmaların ana odağı. Hastalıkla ilgili pek çok fikir var.
Türkiye Futbol Federasyonu ve Galatasaray Spor Kulübü bünyesinde yıllardır spor psikolojisi ve klinik psikoloji anlamında destek veren Dr. Ceren Tokdemir, hastalığın 1987 yılında tanımlandığını ve henüz yeni olduğu için üzerinde yapılan araştırmaların sürdüğünü belirtiyor. Sendromun altında yatan nedenle ilgili hem bedensel hem zihinsel bulgular sunan çalışmalar olduğunu belirten Tokdemir, hastalığın başlı başına ciddiye alınması gerektiğini vurguluyor. Kas ağrısı, boğaz ağrısı, baş ağrısı, nefes alamama, ışığa hassasiyet vb. pek çok sendromun birleşmesiyle oluşan Tükenmişlik Sendromu aynı zamanda bağışıklığı da düşürüyor.
Spor Psikoloğu Dr. Ceren Tokdemir Rajtoral'ın muzdarip oldugu yorgunluk sendromu ilk defa 80'lerin sonunda tanımlanmış. Hasta genelde normal hayatını çok zor sürdürecek şekilde yorgun, isteksiz, bitkin ve bazen dayanılmaz ağrılara sahip oluyor. Yeni bir sendrom. Ağrıların psikolojik mi olduğu henüz tam bilinmiyor ama gerçek ve çok ciddi olduğu kesin.
Şu anda Beşiktaş A Takımı ve Özkaynaklar Takımları’nda spor psikoloğu olarak çalışan ve daha önce Türkiye’nin birçok federasyonuna spor psikoloğu alanında deneyimlerini aktarmış Ömer Ateş ise hastalığı 4 aşamada tanımlıyor.
Ateş’e göre kişi ilk aşamada olumsuz şartlarla mücadele etmeye çalışıyor. İkinci aşamada fiziksel ve psikolojik yorgunluk başlıyor ve uykusuzluk gibi problemler ortaya çıkıyor. Üçüncü aşamada duyarsızlık ve kendini bir işe ait görememe durumu oluşuyor. Son aşamada ise kas ağrıları, uyku uyuyama ve baş ağrısı gibi yoğun fiziksel rahatsızlıklar meydana geliyor. Bütün bunlar çaresizlik, kaçınma, kızgınlık gibi olumsuz duyguların zirve yapmasına neden oluyor.
Ateş, ciddi anlamda psikolojik destek alınırsa, özellikle 2. aşamada müdahale edilirse tedavideki başarının çok artacağını belirtiyor.
Boğaziçi Üniversitesi Psikoloji bölümünü bitirdikten sonra aynı üniversitede Klinik Psikoloji yüksek lisansını tamamlayan Ceren Tokdemir, psikolojik bir rahatsızlık olarak belirttiği Tükenmişlik Sendromu’nun genelde yanlış anlaşıldığını ifade ediyor. Her yorulanın, her tükenenin intihar etmeyeceğini söyleyen Tokdemir’e göre genelde çok ciddi depresyon varsa intihara meylediliyor.
Avrupa Psikiyatri dergisi 2016 Mart sayısı bu açıdan önemli veriler sunuyor. E. Perju ve E. Gallois tarafından yayımlanan bilimsel makaleye göre, Kronik Yorgunluk ya da Tükenmişlik Sendromu yaşayan insanların sadece % 8.7’sinde intihar girişimi görüldüğü saptanmış. Rajtoral gibi ülkeleri dışında çalışan insanların oranı % 25. İntihara teşebbüs edenlerin % 63’ü de geniş sosyal ve kamusal çevre içerisinde görevlerini ifa ediyor.
Spor Psikoloğu Ömer Ateş, dışarıdan gelen bilgiler ışığında, Rajtoral'ın tükenmişliğin septomlarından olan kişilik yitimi ve değer vermeme durumunu depresyonla birlikte yaşamış olabileceğini belirtiyor. Dr. Ceren Tokdemir ise bu süreçte başka bir duruma, kendi deyimiyle hastalar için en yıpratıcı olanına dikkat çekiyor. Yakınlarınca ilgi çekmek gibi nedenlerle ciddiye alınmamak.
František Rajtoral, geçmişte kendi sözleriyle de bunu onaylamış. İki deneyimi arasında karşılaştırma yapmasını isteyen basın mensuplarını, “ilkinden çok daha kötüydü ama daha kısa sürdü” şeklinde yanıtlamış. Tükenmişlik Sendromu için “ilaç içerek bir haftada geçirebileceğiniz sıradan bir yorgunluk değil, çok daha fazlası.” diyen Rajtoral, ilk deneyimine güvenerek bunu kendi kendine atlatabileceğini düşündüğünü ama yanıldığını da itiraf ediyor.
Basına yansıyan haberlere göre, sevgilisi Petra Hruzkova ve hem mili takım hem de Viktoria Plzen’de beraber forma giydiği Daniel Kolar’ın Gaziantep’ten ayrılması nedeniyle Çek futbolcunun yakın çevresinde aynı dili konuşacağı biri kalmamıştı. Rajtoral, tek başına yaşadığı evinde ölü bulunmuştu.
Oysa uzmanlara göre bu durumdaki hastalar keslinlikle yalnız bırakılmamalı. Yakın çevrelerinden görecekleri destek de çok önemli. Dr. Ceren Tokdemir, futbolcunun kulüp binasında kalmasının dahi fark yaratabileceğini söylüyor. Elbette,sadece bunlar yeterli değil.
Maalesef pratikte bu sorunun cevabını bilmek hiçbir zaman mümkün olmayacak. Uzman görüşüne başvurduğumuz Prof. Dr. Turgay Biçer, intihara ilk tepki olarak "çok şeyin eksik yapıldığının göstergesi" diyor ve bu durumdaki oyuncuları spor psikologlarının teşhis edebileceğini belirtiyor. Dr. Ceren Tokdemir de klinik bir psikoloğun intihar eğilimli hastaların verdiği sinyalleri yakalayacağı konusunda meslektaşıyla hemfikir.
Türkiye Futbol Federasyonu da aslına bakılırsa bu konuda önlem almış ve kulüplerin yükümlülüklerini tanımlamış. 2009 yılında "Sağlık Ekiplerinin Yapılanmaları ve İşleyişleri Talimatları" ismiyle yayımlanan metne göre kulüplerin spor psikiyatrı veya psikoloğu bulundurmasın zorunlu. 5. madde içerisinde her şey açık seçil belirtilmiş.
En üst iki profesyonel ligde mücadele eden kulüpler için, fizyoterapist, performans uzmanı (tıbbi antrenman ve egzersiz uzmanı), beslenme uzmanı ve spor psikiyatristi veya psikolog ile sözleşme imzalayarak kadrolarında bulundurmak (EK-1). Türkiye Futbol Federasyonu
Yani Süper Lig ve PTT 1. Lig kulüpleri bu kapsam dahilinde. Yönetmelik spor psikiyatrı veya psikoloğunu, “T.C yasalarına göre mesleğini icra etmelerine izin verilen veya farklı bir meslek grubunda olup psikoloji ile ilgili en az yüksek lisans eğitimine sahip ve TFF tarafından düzenlenen eğitim programlarından katılım ve başarı belgesi almış kişi” olarak tanımlıyor. Peki Türk futbolunda durum ne?
Haberturk.com olarak görüşüne başvurduğumuz ve alanında uzman üç isim, istisnalar olmakla beraber, uygulamanın genelde kağıt üzerinde kaldığında hemfikir.
Egzersiz ve Spor Psikolojisi (ESPDER) Derneği Kurucu Başkanı Prof. Dr. Turgay Biçer, federasyon zorunluluğu konusunda herkesin birbirini kandırdığını söylüyor. TFF ve GSGM tarafından eksik de olsa adımlar atıldığının fakat kulüpler tarafında ilerlenilemediğinin altını çiziyor.
Biçer’e göre iş tanımları dahi yapılmamış durumda ve kulüpler bu işi iyi anlamadığı için spor psikologlarına mesafeli duruyor. Kimi kulüplerde bütçe yetersizliği en büyük engel. Kimi kulüplerde ise antrenörlerde, spor psikologlarının kendi alanlarına müdahale edeceği endişesi var. Bu nedenle de spor psikologlarının varlıkları sadece imza üzerinde. Aktif olarak çalışanlar son derece sınırlı.
Ömer Ateş durumu, "Beyin cerrahi lazım ama kalp cerrahına imza attırıyorsunuz." şeklinde özetliyor.
Dr. Ceren Tokdemir ise kulüplerde çalışanların başka bir disiplinden gelmesine karşı. Spor psikologlarının doğrudan klinik psikoloji eğitimi almış olması gerektiğinde ısrar ediyor. Tokdemir, TFF bünyesinde danışman yetiştirme kursları açılması için çok çalışma yaptığını ancak belirlenen sürenin kısa olması ve psikolog olmayanların kursiyerliğinin önünü açtığı nedeniyle eğitim programlarındaki katılımından vazgeçmiş.
TFF tarafından hâlihazırda “Psikolojik Performans Danışmanlığı Eğitimi” ismiyle açılan program her sene 3 basamak halinde yürütülüyor. Her aşama 3 gün sürüyor. Alınan sertifika ise her iki yılda bir yenilenmek zorunda.
Peki mevcut durumda fiilen görev yapan az sayıdaki psikolojik performans danışmanları ne yapıyor? Sadece futbolculara maçlara psikolojik olarak hazırlamakla mı yükümlüler yoksa özel hayatı da bu danışmanlık kapsamına giriyor mu?
TFF'nin düzenlediği Psikolojik Performans Danışmanlığı Eğitimi mezunlarından ve bir dönem 1. Lig takımlarından birinde bu görevi yerine getirmiş olan Psikolojik Performans Danışmanı Zeynep Gökçen Cihan, "Futbolcuların özel hayatlarıyla ilgili psikolojik sıkıntılarının danışmanlık kapsamında olduğunu çünkü futbolcunun özel hayatının ister istemez sahaya olumlu ya da olumsuz yansıdığını söylüyor: "Futbolcunun hem özel hayattaki sorunlarla başetmesine yardımcı olmak hem de motivasyonunu korumak psikolojik performans danışmanlarının görevi."
